Merkwaardig. Ineens ben je alweer door je voorraad maandverband heen. Of blijft de nieuwe verpakking almaar ongeopend. Wat is de oorzaak van een veranderende menstruatiecyclus?

Om meteen een misverstand uit de weg te werken: je menstruatiecyclus blijft niet altijd hetzelfde. Van de 40 jaar die je vruchtbare leven gemiddeld duurt, loopt het maar zo’n 25 tot 30 jaar op rolletjes. Dat is gewoon een kwestie van biologie. Vergelijk de hormoonhuishouding met de dienstregeling van de spoorwegen: één wissel die verkeerd staat of een trein die te laat vertrekt en het hele schema ligt op zijn gat.

In de eerste en laatste jaren van je menstruele loopbaan kan je menstruatiepatroon op allerlei manieren ontsporen. Dan word je weer wel ongesteld, dan weer een tijdje niet. Ook is het bloedverlies vaak heftiger. Doordat de hormoonhuishouding bezig is aan een warming up of cooling down, is er soms geen eisprong. Het lichaam krijgt dan geen seintje dat het met de maandelijkse opbouw van het baarmoederslijmvlies (endometrium) kan stoppen. Hoe dikker die laag wordt, hoe heftiger en pijnlijker de menstruatie over het algemeen is. Gevolg van zo’n ‘eisprongloze’ menstruatie is dan ook een ongesteldheid waaraan geen einde lijkt te komen.

In de perimenopauze hebben 1 op de 5 vrouwen bijvoorbeeld last van hevig menstrueel bloedverlies door een daling van de vrouwelijke geslachtshormonen oestrogeen en progesteron. Het bloedverlies wordt elke maand een beetje meer, de cyclus wordt korter en de menstruatieduur langer. Onregelmatig of hevig menstrueren is lastig, maar in principe geen reden tot paniek. Hoewel het bij een uit de rails gevlogen cyclus altijd een goed idee is om medische hulp te zoeken. Maar dat terzijde.

Kwestie van wiskunde

Naast die verklaarbare veranderingen door een veranderende levensfase, zijn er ook allerlei andere factoren die je menstruatiepatroon kunnen beïnvloeden. Vakantie bijvoorbeeld. Want dan ben je natuurlijk altijd ongesteld. Da’s deels een kwestie van wiskunde. Want stel, je hebt een cyclus van exact 28 dagen (wat zeldzaam is, alles tussen de 21 en 35 dagen geldt als normaal) en je menstrueert gemiddeld 7 dagen (we noemen maar een dwarsstraat; alles tussen de 3 en 8 dagen geldt als normaal). Dan lukt het alleen om helemaal niet ongesteld te zijn tijdens een drieweekse vakantie als je precies één week voor vertrek de rode vlag kan uithangen. De kans dat je een hele week met maandverband in de weer bent, is zelfs 50 procent. Reken maar na.

Anders ongesteld

Los van de wiskunde ben je op je vakantieadres vaak anders ongesteld. Ook dat is verklaarbaar. Hormonen zijn signaalstoffen die allerlei lichaamsprocessen aansturen. Als je niets van hun invloed zou merken, zouden ze hun werk niet goed doen. De normale dosis vakantiestress (Jij had toch de tickets? Waarom pas ik dit badpak niet meer?) is in principe al voldoende om de boel ietwat te ontregelen. Tel daar een partijtje jetlag wegens het doorkruisen van tijdzones ofwel een ontregelde ‘biologische klok’, een ander klimaat, een ander eetpatroon, meer of juist minder beweging, de nodige alcoholische drankjes enzovoort-enzovoort bij op, en het resultaat laat zich raden. Een ontregelde cyclus ofwel een menstruatie die zich eerder aandient of juist later, die heviger is dan normaal qua bloedverlies en kramp, of ongekend veel last van PMS. Uit onderzoeken blijkt dat stewardessen op intercontinentale vluchten gemiddeld vaker menstruatiestoornissen hebben (1,2)

Ineens niet meer ongesteld

Als jij uit je doen bent, is je hormoonhuishouding dat ook. Niet voor niets dat veel vrouwen tijdens de lockdown een verandering van hun cyclus merkten. Stress is het sleutelwoord bij zo’n beetje elke menstruatieverandering die niet door bijvoorbeeld een zwangerschap, het geven van borstvoeding, een medische aandoening of ingreep, het gebruik van medicatie (chemotherapie, hormonale anticonceptie) of de (post)menopauze zijn te verklaren.

Voor een gezonde menstruatiecyclus is een goede hormoonbalans nodig. Bij het polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS) zijn LH en FSH, de hormonen die de eierstokken aansturen, uit balans waardoor er minder vaak of helemaal geen eisprong is. Met als gevolg een onregelmatige of afwezige of juist een langdurige menstruatie met veel bloedverlies. Ook schildklierproblemen, diabetes mellitus (suikerziekte), ernstig overgewicht (obesitas) en coeliakie kunnen de cyclus verstoren. Een te voortijdige menstruatiestop komt ook voor. Voor ongeveer 1 op de 100 vrouwen komt de menopauze al voor hun 40ste verjaardag en bij 1 op de 1.000 zelfs voor het 30ste levensjaar. Zo’n te vroege overgang wordt Premature Ovariële Insufficiëntie (POI) of Prematuur Ovarieel Falen (POF) genoemd.

Het effect van stress

Niet menstrueren terwijl dat eigenlijk wel zou moeten, heet in medisch jargon functionele amenorroe (3). Stress is zoals gezegd een belangrijke trigger. Acute stress, zoals een oorlogssituatie of ernstig ongeluk, kan er voor zorgen dat je menstruatie ineens stopt. Soms maandenlang. Dat heeft je lijf goed geregeld: de situatie leent zich dan immers niet voor zwangerschap. Bij langdurige stress – geestelijk of lichamelijk – worden voortdurend te veel ‘stresshormonen’ adrenaline en cortisol aangemaakt. De hormonale dienstregeling ontspoort uiteindelijk door die voortdurende staat van paraatheid (de befaamde fight or flight-modus).

Voor de aanmaak van cortisol is progesteron nodig. Inderdaad, precies dat geslachtshormoon speelt een belangrijke rol in de tweede helft van de menstruatiecyclus. Ook té intensief sporten is een stressfactor. Door sporten komt het ‘gelukshormoon’ endorfine vrij. Dat klink als goed nieuws, maar deze neurotransmitter is ietwat verslavend. Je hebt er steeds meer van nodig. Endorfine wordt in de hypofyse gemaakt. Als er te veel van nodig is, raakt de productie van andere hormonen, zoals het follikelstimulerend hormoon (FSH) dat ook in de hypofyse wordt aangemaakt, in het gedrang. FSH is verantwoordelijk voor de rijping van de eicellen. De werking van de eierstokken raakt verstoord. Met als gevolg: een vertraagde of uitblijvende eisprong. Ofwel een uitblijvende, onregelmatige of te heftige menstruatie.

Appeltje-eitje

Een menstruatie die uitblijft, kan ook het gevolg zijn als het vetpercentage van je lichaam onder de 16 procent zakt; iets dat je veel ziet bij topsporters (marathonlopers) en balletdansers, maar bijvoorbeeld ook bij mensen met anorexia nervosa. Het goede nieuws: zo’n onbedoelde menstruatiestop is vrijwel altijd omkeerbaar. Het geijkte recept: stress verminderen (jaja, moeilijk) en de inname van calorieën verhogen (appeltje-eitje, als je tenminste geen eetstoornis hebt). Toch maar op vakantie dus.

Meer Baarmoederverhalen? Luister in dat geval eens een aflevering van de gelijknamige Libresse-podcast. Daarin gaat onderzoeksjournalist Liset Hamming in gesprek met experts, ervaringsdeskundigen en vrouwen om uit te vinden wat we wel en niet weten over onze baarmoeders. Voor seizoen 1 verdiepte zij zich in endometriose. Seizoen 2 is gewijd aan de (peri)menopauze.

Bronnen: ¹Mahoney, M. M., (2010). Shift Work, Jet Lag, and Female Reproduction. International Journal of Endocrinology. 2010: 813764. ²Radowicka, M., Pietrzak, B., Wielgoś, M., (2013). Assessment of the occurrence of menstrual disorders in female flight attendants – preliminary report and literature review. Neuroendocrinology Letters. 2013; 34(8):809–813. ³NHG-Standaard Amenorroe, maart 2018.

Meer luisteren over menstruatie? Check onze podcastselectie
Meer zien over menstruatie? Check onze filmselectie
Meer lezen over menstruatie? Check onze boekenselectie
Muziekje erbij? Check onze playlist

Foto opening: Shutterstock.

Period! is een onafhankelijk, online magazine over de menstruatiecyclus. De informatie op Period! vervangt geen medisch consult. Raadpleeg bij medische klachten altijd een arts. In redactionele artikelen kom je soms affiliatielinks tegen. Gesponsorde samenwerkingen vind je in de categorie Spotlight. Heb je vragen? Kijk dan even op onze contactpagina.