Een bonkende, eenzijdige hoofdpijn die heftiger wordt bij inspanning. Misselijkheid en overgeven. Concentratiestoornissen. Overgevoeligheid voor licht en geluid. Voor veel vrouwen is het de maandelijkse praktijk. Migraine komt bij vrouwen bijna drie keer vaker voor dan bij mannen. Hormonen zijn duidelijk van invloed. Maar op welke manier? Farmacoloog Antoinette Maassen van den Brink van het Erasmus MC Rotterdam krijgt op 2 oktober de VNVA Corrie Hermann Prijs uitgereikt voor baanbrekend onderzoek.
Van alle neurologische aandoeningen komt migraine het meest voor. In Nederland hebben naar schatting 2,5 miljoen mensen migraine; vrouwen zoals gezegd bijna drie vaker dan mannen. De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) plaatst deze hersenaandoening niet toevallig op de tweede plaats van de meest invaliderende aandoeningen.’
Veel vrouwen hebben aanvallen rondom de menstruatie – als de oestrogeenspiegel laag is
Antoinette Maassen van den Brink, hoogleraar Neurovasculaire Farmacologie bij het Erasmus MC, doet al jaren onderzoek naar de invloed van de vrouwelijke geslachtshormonen bij migraine. ‘Dat er een verband is, is duidelijk. Migraine ontstaat vaak na de puberteit. Veel vrouwen hebben aanvallen rondom de menstruatie – als de oestrogeenspiegel laag is. Tijdens een zwangerschap – als de oestrogeenspiegel juist hoog is – of als vrouwen borstvoeding geven, zijn de klachten meestal beduidend minder. In de perimenopauze kunnen de aanvallen weer heftiger en frequenter worden omdat ook dan de oestrogeenspiegel daalt. Na de menopauze verdwijnen de klachten vaak.’
Menstruele migraine – ook wel hormonale migraine genoemd – is een veel voorkomende aandoening. Eén van de schattingen is dat 1 op de 10 vrouwen er last van heeft. Er worden twee vormen onderscheiden: pure menstruele migraine, die alleen opspeelt in de dagen rond de menstruatie, en menstruatiegeassocieerde migraine, die ook op andere momenten van de cyclus tot een aanval kan leiden.
‘Om een adequaat medicijn te kunnen ontwikkelen, moet je begrijpen wat er gebeurt’
Hormonen spelen een rol. Maar opmerkelijk genoeg bleef de relatie tussen migraine en de hormoonhuishouding lange tijd on-onderzocht. Dat wil zeggen: ‘Wetenschappelijk onderzoek wordt van oudsher op mannen uitgevoerd omdat de wisselende hormoonwaarden bij vrouwen als ‘ruis’ worden beschouwd. Daarom waren de meeste proefdieren ook mannelijk.’
Uitzondering op de regel was een klein Amerikaans onderzoek naar menstruele migraine uit de jaren zeventig. ‘Deelnemers kregen oestrogeen toegediend en daarmee leek het mogelijk een migraineaanval uit te stellen. Probleem was alleen: zodra daarmee werd gestopt, kwam de aanval alsnog. Bovendien stuurt oestrogeen ook andere processen in het lichaam aan. Je kunt het dus niet zonder schadelijke bijwerkingen toedienen. Om een adequaat medicijn te kunnen ontwikkelen, moet je begrijpen wat er gebeurt.’
‘Het viel nog niet mee om voldoende vrouwen met een regelmatige cyclus te vinden’
Het eerste onderzoek van Maassen van den Brink en haar team uit 2014, met promovenda Khatera Ibrahimi, was een eerste stap in die richting. ‘Het viel nog niet mee om daarvoor voldoende vrouwen met een regelmatige cyclus te vinden die géén anticonceptiepil gebruikten; aangezien de pil vaak als eerste wordt geadviseerd aan vrouwen die hormonale migraine hebben.’
Tijdens het onderzoek werd vooral naar de activiteit van de vijfde hersenzenuw gekeken, die de hoofdpijn veroorzaakt. ‘We ontdekten dat de activiteit daarvan bij gezonde vrouwen verandert gedurende de menstruatiecyclus. Bij vrouwen met menstruele migraine was deze verandering niet aanwezig, de activiteit van hun hersenzenuwen bleef gedurende de hele cyclus gelijk. Ook bleken vrouwen met menstruele migraine een lagere oestrogeenpiek te hebben dan vrouwen zonder migraine.’
‘Er is écht een fysiek verschil. Vrouwen stellen zich niet aan’
De studie was niet opgezet om bloedwaarden te meten, dus dat was een gelukkige bijvangst. Een belangrijke. ‘Het bewijs is toen geleverd dat er een biologische oorzaak is. Dat rechtvaardigt verder onderzoek. Er is écht een fysiek verschil. Vrouwen stellen zich niet aan. Die erkenning is belangrijk, want migraine is een groot maatschappelijk probleem. Het is helaas ook een verborgen probleem. Je gaat er misschien niet dood aan, maar je gaat er wel aan kapot.’
Terugkijkend is er veel gebeurd sinds 2014, concludeert Maassen van den Brink. Het Migrainefonds werd opgericht, dat fondsen werft. Binnen het Erasmus MC hebben de afdelingen Gynaecologie, Neurologie en Farmacologie inmiddels de krachten gebundeld, samen met het LUMC. ‘Die multidisciplinaire aanpak is echt bijzonder.’ Als migraine-expert heeft zij inmiddels legio onderzoeken over de relatie tussen migraine/pijnperceptie en de vrouwelijke hormoonhuishouding op haar naam gezet. Die lijst wordt almaar langer.
Migraine komt drie keer vaker voor bij vrouwen
Dit jaar werd Maassen van den Brink tot hoogleraar benoemd. Vorig jaar kreeg zij de prestigieuze NWO Vici-beurs van 1,5 miljoen euro toegekend voor Een hoofdpijndossier vol cardiovasculair risico. Daarin onderzoekt zij waarom migraine drie keer vaker bij vrouwen voorkomt, wat de beste behandelmethode is en welke rol hormonen en hart- en vaatziekten bij migraine spelen.
‘Migraine is een cardiovasculaire risicofactor. Daarbij reageren vrouwen anders op antimigraine medicatie; de zogenaamde triptanen. Vrouwen hebben een hoger risico op bijwerkingen. Dat is voor een deel logisch, zij zijn vaak kleiner en zouden in principe dus een lagere dosis nodig kunnen hebben, maar tegelijkertijd was de effectiviteit weer wat minder bij vrouwen, waardoor de dosis niet verlaagd moet worden. Ik ben benieuwd naar de onderliggende mechanismen die hierbij een rol spelen.’
Dat oestrogeen effect heeft, is duidelijk, maar daaruit kan niet alles worden verklaard
Noemenswaard is ook de WHAT! studie van Erasmus MC in samenwerking met het LUMC. WHAT staat voor Women, Hormones, Attacks and Treatment. Deze studie bestaat uit drie delen. Het eerste deel van de studie, waarin 500 vrouwen met hoofdpijnklachten drie maanden lang een menstruatiedagboek bijhielden, is afgerond. Uit dit dagboekonderzoek – dat inmiddels in het wetenschappelijke tijdschrift Neurology is gepubliceerd – bleek dat migraineaanvallen tijdens de menstruatie als pijnlijker worden ervaren en dat deze een hoger risico op de terugkeer van migraine met zich meebrengen, waardoor meer antimigrainemiddelen, zoals triptanen, nodig zijn.
Deel twee van het WHAT! onderzoek bestaat uit hormoonmetingen in bloed, speeksel en urine bij vrouwen met menstruele migraine én bij vrouwen met migraine in de overgang. Zo hoopt men te ontdekken welke andere hormonen een rol spelen. Dat oestrogeen effect heeft, is duidelijk, maar daaruit kan niet alles worden verklaard. Verschillen in de hormoonhuishouding bij gezonde vrouwen en vrouwen met migraine zijn een belangrijk aanknopingspunt voor onderzoek naar de juiste behandeling en de ontwikkeling van nieuwe medicijnen.
‘Veel vrouwen krijgen nu de anticonceptiepil als migrainebehandeling voorgeschreven’
‘In deel drie van de studie kijken we onder meer of het gebruik van de anticonceptiepil zonder stopweek de duur van migraineaanvallen kan verminderen. Ook wordt naar het effect van Vitamine E gekeken. Veel vrouwen krijgen nu de pil als migrainebehandeling voorgeschreven. Maar de pil is geen wondermiddel en heeft uiteraard ook andere effecten. Als we kunnen uitpluizen welke bestanddelen in de pil effect hebben kunnen we van daaruit verder met het ontwikkelen van een verfijndere, hormoontherapie.’
Hét medicijn om migraine te voorkomen bestaat nog niet. Behandeling blijft voorlopig maatwerk omdat de reactie zich niet altijd laat voorspellen. ‘Sommige vrouwen hebben baat bij preventieve medicijnen die eigenlijk voor andere doeleinden zijn ontwikkeld, bijvoorbeeld tegen epilepsie of hoge bloeddruk. Een derde van de vrouwen ziet verbetering door de pil, een derde merkt geen verschil en weer een derde constateert verslechtering; soms is stoppen met de pil dus beter. Daarnaast zijn de zogenoemde anti-CGRP-medicijnen momenteel in het nieuws; deze richten zich tegen het eiwit CGRP dat een rol speelt bij migraine.’
‘Menstruele migraine wordt soms aangezien voor PMS’
Elke behandeling begint bij een diagnose. Die wordt lang niet altijd gesteld. ‘Maar liefst 59 procent van de vrouwen gaat niet met hoofdpijnklachten naar de huisarts. Doen ze dat wel, dan ligt verwarring op de loer. Menstruele migraine wordt dan soms aangezien voor PMS. Als je het klachtenpatroon bekijkt, is er inderdaad een flinke overlap.’ Inclusief de hang naar chocolade, naar het schijnt.
Menstruele migraine blijft te vaak een verborgen probleem. ‘Bij de gynaecoloog wordt er niet standaard naar geïnformeerd. Daarbij is migraine erfelijk, daardoor wordt vaak gedacht dat hoofdpijn nu eenmaal bij de cyclus hoort. Moeder en oma hadden immers dezelfde klachten.’ Die opvatting is achterhaald, aldus Maassen van den Brink. Haar advies: ‘heb je hoofdpijnklachten – hormonaal of niet – ga naar de huisarts of vraag doorverwijzing naar een gespecialiseerde hoofdpijnkliniek.’
‘De erkenning dat migraine geen aanstelleritis is, scheelt kopzorgen’
Migraine zit weliswaar letterlijk tussen de oren (in de vijfde hersenzenuw om precies te zijn), maar de erkenning dat het geen aanstelleritis is, scheelt kopzorgen. ‘Als met beleid medicatie wordt voorgeschreven, kan dat een hoop hoofdpijn schelen. En veel maatschappelijk leed. Door menstruele migraine gaan in Nederland jaarlijks heel wat productieve dagen verloren.’ Kiezen op elkaar en wachten tot de overgang een einde maakt aan cyclusgerelateerde migraine is dus niet het meest briljante idee.
Voor deel twee en drie van de WHAT! studie worden nog deelnemers gezocht. Vrouwen met een regelmatige menstruatiecyclus, in de leeftijd eind veertig begin vijftig.’ Klik hier voor deelname aan deel twee en Klik hier voor meer informatie over deelname aan deel drie van de studie.
VNVA Corrie Hermann Prijs voor Maassen van den Brink
Maassen van den Brink, pionier op het gebied van onderzoek naar de rol van vrouwelijke hormonen en migraine, ontvangt in oktober 2021 de VNVA Corrie Hermann Prijs voor haar inzet. Deze prijs wordt door de Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen (VNVA) toegekend aan vrouwelijke artsen die zich binnen hun werk profileren. We citeren het persbericht: ‘Hoewel hormonale veranderingen een grote rol spelen bij het optreden van migraineaanvallen bij vrouwen, is er tot voor kort vrijwel geen aandacht besteed aan deze vrouwspecifieke aspecten. Maassen van den Brink heeft zich als een van de eerste onderzoekers toegelegd op dit onderwerp, met een groot aantal onderscheidingen en wetenschappelijke publicaties over gender en migraine als gevolg.’
Meer over migraine en spanningshoofdpijn: allesoverhoofdpijn.nl
Lees ook:
Met menstruatieproblemen ga je wel naar de arts
Tijdens menstruatie vaker hartklachten
Heb ik soms een stollingsziekte?
Foto opening: Shutterstock.
Period! is een onafhankelijk, online magazine over de menstruatiecyclus. De informatie op Period! vervangt geen medisch consult. Raadpleeg bij medische klachten altijd een arts. In redactionele artikelen kom je soms affiliatielinks tegen. Gesponsorde samenwerkingen vind je in de categorie Spotlight. Heb je vragen? Kijk dan even op onze contactpagina.