Eerlijk is eerlijk. De pil die eind jaren vijftig in de Verenigde Staten op de markt kwam als middel tegen menstruatiestoornissen, heeft veel goeds gebracht. Voor het eerst in de geschiedenis hadden vrouwen de keuze: zwanger worden of niet. Dat was van grote invloed op de emancipatie en de seksuele revolutie die in de jaren zestig uitbrak. Ook al stond de belangrijkste werking – tijdelijke onvruchtbaarheid – in eerste instantie als bijwerking in de bijsluiter vermeld.
De pil als voorbehoedsmiddel lanceren durfde men toen nog niet. Maar het nieuws verspreidde zich snel. Steeds meer vrouwen meldden zich met menstruatieklachten bij de huisarts in de hoop dat een recept voor de wonderpil werd voorgeschreven. In Nederland werd de anticonceptiepil in 1962 geïntroduceerd door farmaceutisch bedrijf Organon uit Oss. Sindsdien is ‘de pil’ een vanzelfsprekend onderdeel van ons leven geworden. Niet alleen als middel om onbedoelde zwangerschappen te voorkomen, maar ook als medisch antwoord op zo’n beetje elke denkbare gynaecologische klacht: van HMB en PCOS tot en met PMDD en PMS. Hadden we acne al genoemd?
Wonderpil met voor- en nadelen
De wonderpil heeft voordelen. Als je ‘m op de juiste manier gebruikt is het een super betrouwbaar voorbehoedsmiddel. Je hebt minder last van bloedverlies en pijn. Ook vermindert de pil de kans op bepaalde vormen van kanker, waaronder eierstok- en baarmoederkanker. En je kunt er je menstruatie mee reguleren.
Nadelen zijn er uiteraard ook, afhankelijk van de soort pil die je gebruikt. Denk aan een iets verhoogd risico op trombose, baarmoederhalskanker en hart- en vaatziekten. Ook doorbraakbloedingen (spotting), hoofdpijn, gevoelige borsten en een opgeblazen gevoel zijn voorbeelden van mogelijke bijwerkingen die je in de medische literatuur c.q. bijsluiter terugvindt. En dan zijn er nog de depressieve gemoedstoestand, stemmingswisselingen en het verminderde libido waarover pilgebruikers klagen.
‘Je weet niet wat hormonen met je lijf doen, het is troep in je lichaam, en het is gedoe’
Als je de pil slikt heb je geen natuurlijke menstruatie- of beter gezegd ovulatiecyclus meer. Die maandelijkse bloeding in de stopweek is een zogenaamde onttrekkingsbloeding. Een stopweek is medisch gezien niet eens nodig; die is bedacht door wetenschappers die aan de wieg stonden van de pil, vanuit het idee dat vrouwen zich veiliger zouden voelen bij een cyclus die natuurlijk leek. Dat je feitelijk geen cyclus meer hebt, begint steeds meer door te dringen.
Uit onderzoek van Rutgers uit 2022, onder vrouwen tussen de 18 en 30 jaar, blijkt dat steeds meer seksueel actieve vrouwen met hormonale anticonceptie stoppen. Vanwege de angst voor bepaalde klachten of omdat zij bijwerkingen ervaren. ‘Je weet niet wat hormonen met je lijf doen, het is troep in je lichaam, en het is gedoe.’ Ook zijn de negatieve verhalen van vriendinnen of van anderen in de omgeving en vanuit de media van invloed op hun keuze.
Ervaringen bij de huisarts al het gaat om counseling zijn niet per se positief. Deelnemers aan het onderzoek vonden dat zij bij de start met anticonceptie te weinig informatie kregen over de verschillende methoden, met voor- en nadelen, zodat zij zelf een keuze konden maken. Negatieve ervaringen hadden betrekking op het feit dat de huisarts te snel de pil zou voorschrijven. En dat klachten over reacties op hormonen niet serieus werden genomen of aan de vrouw zelf werden toegeschreven. Met name de oudere mannelijke huisartsen zouden klachten nog wel eens bagatelliseren.
Is leven met een natuurlijke cyclus niet veel gezonder?
Steeds meer vrouwen vragen zich kortom af wat ze precies slikken en welke onbedoelde effecten die wonderpil eigenlijk heeft. Moeten we ons zorgen maken? Wereld Anticonceptie Dag – elk jaar op 26 september – is een uitgelezen moment om de balans op te maken. Onderaan dit artikel vind je twee interessante events rondom hormonale anticonceptie die die dag op stapel staan. Om te beginnen Het Grote Pil-gesprek in De Balie, een debat met onder andere huisarts, seksuoloog NVVS en docent bij de opleiding Consulent Seksuele gezondheid Peter Leusink, die bij deze alvast wat duiding geeft. Te beginnen over de vraag: hoe is de groeiende weerstand tegen de anticonceptiepil te verklaren?
‘Er is niet altijd even goed naar vrouwen geluisterd’
Peter Leusink: ‘De pil heeft veel goeds gebracht. Maar de pil is door huisartsen ook te lang als dé oplossing verkocht; alsof er geen problemen of alternatieven waren. De bijwerkingen, weliswaar bij een kleine groep, zijn te lang ontkend, terwijl sommige vrouwen die wél ervaren. Als je bij de huisarts geen luisterend oor vindt, ga je voor ‘second best’. Een groeiend aantal vrouwen is zich daardoor op de mening van influencers en hormooncoaches gaan baseren, die vaak negatief staan tegenover het gebruik van hormonen. De vraag is of het verstandig is om advies over anticonceptie op de mening van ervaringsdeskundigen te baseren, maar daar kun je die vrouwen en influencers niet de schuld van geven. Huisartsen mogen in dit opzicht ook de hand in eigen boezem steken. Er is niet altijd even goed naar vrouwen geluisterd.’
Het gaat er niet alleen om of een middel veilig is, zegt Leusink. ‘Je moet ook kijken naar welke methode past bij die persoon. Wil ze zelf controle over het middel, wil ze ook bloedingen kunnen regelen? Neemt ze een eventuele kleine kans op zwangerschap voor lief? Ontken ook de bijwerkingen niet. Anticonceptie is maatwerk. Het is belangrijk om daar als huisarts de tijd voor te nemen. Tijdsdruk is in mijn ogen een smoesje. Voor palliatieve zorg maak je als huisarts ook tijd. De keuze voor anticonceptie – of de behandeling van menstruatieklachten, zoals menstruatiepijn, hevig bloedverlies, PMS of lichte vormen van endometriose – is minstens zo belangrijk. Al dan niet kinderwens hebben, is vele malen belangrijker dan een verzwikte enkel.’
De groeiende weerstand tegen hormonale anticonceptie, en het feit dat vrouwen zich niet gehoord voelen door de huisarts, is niet onopgemerkt gebleven, zegt Leusink. ‘Huisartsen lezen ook de krant.’ In de herziene huisartsenrichtlijn van het Nederlandse Huisartsen Genootschap (NHG) is sinds april 2023 opgenomen dat er tijdens een consult over de anticonceptiepil niet alleen de mogelijke lichamelijke bijwerkingen, zoals het risico op trombose of bepaalde vormen van kanker, maar ook de mogelijke psychische bijwerkingen aan de orde moeten komen. ‘In de laatstverschenen nieuwsbrief van het NHG bepleiten zij terecht de rol van goede counseling.’
Zou (hormonale) anticonceptie gratis moeten zijn?
‘Ja’, zegt Peter Leusink zonder aarzeling. ‘Dat heeft te maken met mijn visie op seksuele gezondheid. Niet eens zo zeer omdat ik denk dat je daarmee de cijfers met betrekking tot ongewenste zwangerschappen naar beneden krijgt. Als je de perioden vergelijkt waarin anticonceptiemiddelen wel en niet vanuit de basisverzekering werden vergoed, dan lijkt dat namelijk niet heel veel uit te maken. Waar het wél om gaat is een rechtvaardige verdeling van de kosten. Het zijn nu voornamelijk vrouwen die anticonceptie gebruiken en die daarvoor betalen. Daarbij is het belangrijk dat je de drempel verlaagt; dat anticonceptie voor iedereen toegankelijk is – ongeacht je inkomen en dat de last door de vergoeding ook door mannen wordt gedragen.’
Dat iedereen toegang zou moeten hebben tot gratis anticonceptie is ook de overtuiging van Bureau Clara Wichmann, DeGoedeZaak, het Humanistisch Verbond, Women Inc. en de Nederlands Vrouwenraad – die gezamenlijk een rechtszaak aanspanden tegen de Staat. Het gerechtshof Den Haag oordeelde 12 september j.l. echter dat gratis anticonceptie geen taak is van de overheid. De situatie blijft dus zoals deze sinds 2011 is. Anticonceptie wordt alleen vergoed vanuit de basisverzekering als je jonger bent dan 21 jaar. Tussen de 18 en 21 jaar gaat dat ten koste van je eigen risico. Voor sommige anticonceptiemiddelen geldt een eigen bijdrage. Condooms worden sowieso niet vergoed. Als je ouder bent dan 21 jaar zou je je aanvullend kunnen verzekeren, maar dat is soms kostbaarder dan de anticonceptie zelf.
Welke alternatieven zijn er eigenlijk voor hormonale anticonceptie?
Betrouwbare anticonceptie is nog altijd het belangrijkst voor die helft van de wereldbevolking met een baarmoeder. Zij moeten immers met de gevolgen dealen als het tot een onbedoelde zwangerschap komt. Mannen kunnen daarvoor weglopen. Het is dus niet toevallig dat zij maar twee keuzes hebben als het aankomt op anticonceptie: een condoom of – ietsje rigoureuzer – sterilisatie (vasectomie)
Voor vrouwen zijn er aanzienlijk meer opties ontwikkeld. Niet-hormonaal zijn dat bijvoorbeeld de koperspiraal, het vrouwencondoom, het pessarium (ook wel portiokapje genoemd), de zogenaamde Fertility Awareness Methoden (FAM) of sterilisatie. Met uitzondering van het koperspiraaltje, dat erom bekend staat dat het heftigere menstruatiebloedingen kan veroorzaken, hebben deze methoden geen invloed op de menstruatie. Dat is zoals gezegd anders bij de zogenaamde hormonale anticonceptiemethoden: hormoonspiraal (Mirena), hormoonring (Nuvaring), anticonceptiestaafje, hormoonpleister, prikpil en de anticonceptiepil.
Over het grote pil-gesprek gesproken: waar blijft eigenlijk de mannenpil?
Peter Leusink: ‘In de tijd dat de vrouwenpil werd ontwikkeld, inmiddels dik zestig jaar geleden, werd ook al onderzoek naar de mannenpil gedaan. Er zijn al verschillende methodes ontwikkeld waarmee je mannen onvruchtbaar kunt maken. De farmaceutische industrie weet heus wel hoe je dit voor elkaar moet krijgen en ook hoe je de bijwerkingen bij mannen kunt oplossen. Maar de markt is er nog niet klaar voor. Zo nu en dan wordt er een zogenaamd fase 2 onderzoek gedaan – bij een klein aantal mensen in een kleine groep.’
Recent kwam bijvoorbeeld een zogenaamde sAC-remmer in het nieuws die snel en kortdurend werkt. ‘Dat krijgt dan even media-aandacht, maar vervolgens bloedt de interesse weer dood omdat zich geen investeerders melden. Met de anticonceptiepil voor vrouwen zijn enorme financiële belangen gemoeid. Zolang er geen winst valt te behalen met een mannenpil, is het voor de farmaceutische industrie niet interessant om door te pakken.’
AGENDATIPS #WERELDANTICONCEPTIEDAG
Wereld Anticonceptie Dag (World Contraception Day) – elk jaar op 26 september – staat in het teken van het belang van veilige en toegankelijke anticonceptiemiddelen om ongewenste zwangerschappen én seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s) te voorkomen. Dit jaar staan hormonale anticonceptiemiddelen in de spotlights. In Nederland althans.
Het Grote Pil-Gesprek: De Balie, Amsterdam
In De Balie in Amsterdam staat op 26 september vanaf 20.00 uur Het Grote Pil-gesprek op de agenda. Een debat met huisarts-seksuoloog Peter Leusink, gynaecoloog en Women on Waves-voorzitter Gunilla Kleiverda en Wieke Beumer, onderzoeker UMC onbedoelde zwangerschappen. Jij kunt meedebatteren. Kijk voor meer informatie en het bestellen van entreekaarten (vanaf 10 euro) hier.

Hormonaal: Pakhuis De Zwijger, Amsterdam
In de korte film Hormonaal – een mix van dans, documentaire en wetenschap – onderzoekt debuterend regisseur Pien van Grinsven wat we voelen, weten en vooral ook wat we nog niet weten over hormonale anticonceptie. Aanleiding voor het filmproject zijn de eigen ervaringen van Van Grinsven met hormonale anticonceptie. ‘Ik dacht altijd dat ik een zwaarmoedig persoon was, maar dat bleek helemaal niet zo te zijn.’ Na meer dan vijftig mensen met een baarmoeder te hebben gesproken, ontdekte ze dat dezelfde pil voor de één hemels is en voor een ander de hel. Toch voelen veel vrouwen zich nog alleen als het gaat om voorlichting. ‘Afhankelijk aan wie je het vraagt ben je dom als je wél hormonen neemt of dom als je dat niet doet.’
Op dinsdag 26 september kun je Hormonaal vanaf 20.00 uur In Pakhuis de Zwijger in Amsterdam bekijken. Daarna kun je in gesprek met de makers (regisseur Pien van Grinsven en producent Nynke Bonnema van Korrel Film), met experts als neurowetenschapper en feministisch activist Eva de Goeij van Ava Helpt, arts-seksuoloog Rik van Lunsen, programmamanager anticonceptie & abortus bij Rutgers Ineke van der Vlugt en huisarts in opleiding Aydan Kumcu. De toegang is gratis, wel even reserveren.
PS De film Hormonaal gaat op zaterdag 23 september in première tijdens het Nederlands Film Festival (NFF) in Utrecht en is op 26 september om 23.20 uur te zien bij BNNVARA op NPO 3. Kijk voor de trailer hier.
Wij zijn bloody benieuwd wat er verder nog te doen is in het land, rondom dit thema. Tips zijn welkom. Period!
*Binnenkort wordt de nieuwe Monitor Seksuele Gezondheid 2023 gepubliceerd door Rutgers, in samenwerking met het RIVM en CBS; met daarin de laatste cijfers met betrekking tot anticonceptiegebruik in Nederland. Daarover lees je meer in deel 2 van dit artikel: Het grote pil-gesprek (2): de cijfers. Wordt vervolgd!
Period! is een onafhankelijk, online magazine over de menstruatiecyclus. De informatie op Period! vervangt geen medisch consult. Raadpleeg bij medische klachten altijd een arts. In redactionele artikelen kom je soms affiliatielinks tegen. Gesponsorde samenwerkingen vind je in de categorie Spotlight. Heb je vragen? Kijk dan even op onze contactpagina.
Foto’s: Shutterstock (tenzij anders vermeld).
Lees ook:
Podcastselectie
Playlist
Boekenoverzicht
Filmwijzer
Puberboekenoverzicht