Iedereen heeft er wel eens van gehoord. Maar hoe gevaarlijk is Toxic Shock Syndrome nu echt? Maakt het nog uit welk product je gebruikt? Geven tampons van biologisch katoen bijvoorbeeld minder risico? Kun je van menstruatiecups ook ‘tamponziekte’ krijgen? Wat heeft menstruatiearmoede met TSS te maken? Je leest het hier.

Wat is TSS?

Toxic Shock Syndrome (TSS) is een behoorlijk zeldzame, acute, bacteriële infectie die meestal wordt veroorzaakt door de Staphylococcus aureus bacterie en soms ook door de Streptococcus pyogenes bacterie. Dit zijn op zich onschuldige micro-organismen. De meeste mensen (vrouwen én mannen) dragen deze met zich mee zonder dat ze daar erg in hebben, bijvoorbeeld op de huid of in de slijmvliezen. Het zijn bepaald niet de enige bacteriën die je bij je hebt. Op de ongeveer 1,8 vierkante meter huid die een mens gemiddeld heeft, zitten er zo’n 1,5 biljoen. In totaal draag je zo’n 1,5 kilo aan bacteriën, schimmels en virussen met je mee.

Doorgaans veroorzaken de micro-organismen die we van nature met ons meedragen geen ellende, maar soms raakt het natuurlijke evenwicht verstoord en doet zo’n bacteriestam een greep naar de macht. De Staphylococcus aureus kan dan uiteenlopende gezondheidsproblemen veroorzaken; huidinfecties als krentenbaard en acne, maar bijvoorbeeld ook longontsteking, gewrichtsontsteking en bloedvergiftiging. De Streptococcus pyogenes (alias de gevreesde ‘vleesetende bacterie’) kan in wondroos, krentenbaard en kraamvrouwenkoorts ontaarden. En in zeer zeldzame gevallen staan deze bacteriën dus aan de wieg van TSS.

Hoe herken je TSS?

• Symptomen van TSS zijn onder meer een grieperig gevoel, hoge koorts, overgeven, diarree, uitslag die op zonnebrand lijkt, oogwit dat rood wordt, ademhalingsmoeilijkheden, duizeligheid en flauwvallen door een verlaagde bloeddruk.
• Heb je last van dit soort verschijnselen als je ongesteld bent en gebruik je tampons (of andere inwendige menstruatieproducten), stop dan met de tampons en ga naar de huisarts. Als TSS op tijd wordt herkend, kan het namelijk vrij makkelijk worden behandeld met antibiotica. Zonder behandeling kun je in shock raken – vandaar de naam – kunnen organen beschadigd raken en/of uitvallen en kun je uiteindelijk zelfs overlijden.
• Kleine geruststelling: TSS komt zeer zelden voor. Het gaat om drie tot vijftien gevallen per 100.000 menstrueerders per jaar. In vijf procent van die gevallen heeft TSS een dodelijke afloop. Bereken je risico.

Wat heeft TSS te maken met tampons?

Dat TSS ook wel ‘tamponziekte’ wordt genoemd, komt doordat eind jaren zeventig opvallend veel gebruikers van het tamponmerk Rely (Procter & Gamble) slachtoffer werden van TSS. Deze tampons waren gemaakt uit synthetische vezels en hadden een extreem hoge absorptiegraad. Mensen hielden ze langer in en daarmee ontstond het perfecte klimaat voor de Staphylococcus aureus bacterie die naast een goede voedingsbodem, ook warmte, zuurstof en tijd nodig heeft om een infectiehaard te kunnen worden. In 1980 zijn de Rely tampons uit de handel genomen nadat het Centers for Disease Control een rapport uitbracht waarin Rely met TSS in verband werd gebracht. Sharra L. Vostral publiceerde een lijvig essay over de kwestie.

TSS en andere menstruatieproducten

Er is dus een relatie tussen TSS en tampongebruik. Maar de bacteriën die TSS kunnen veroorzaken, draag je sowieso met je mee. In theorie kun je ook TSS krijgen als je andere menstruatieproducten gebruikt, zoals (wasbaar) maandverband, sponsjes of menstruatiecups. Al is het alleen maar omdat je ook TSS kunt krijgen als je helemaal geen menstruatieproducten gebruikt. Voorwaarde is wel dat er sprake is van een irritatie of wondje waardoor de door de bacteriën geproduceerde toxines de bloedbaan kunnen binnendringen.

Maakt het nog uit welk menstruatieproduct (of welk soort tampon) je gebruikt? Menstruatiecups absorberen geen vocht, waardoor het vaginale slijmvlies niet uitdroogt en geen wondjes ontstaan. Logischerwijs geven ze minder risico op TSS. Dat was althans de gedachte. Een Franse studie die april 2018 werd gepubliceerd in het tijdschrift Applied and Environmental Microbiology, wijst in een andere richting.

In deze studie – uitgevoerd aan de Université Claude Bernard in Lyon onder leiding van microbiologieprofessor Gerard Lina – werden de materialen van 11 soorten tampons en 4 soorten menstruatiecups onder de loep genomen. Gekeken werd welke materialen het snelst een verhoogde groei van de Staphylococcus aureus bacterie en de door deze bacterie geproduceerde toxine TSST-1 lieten zien. Die bacterie was gewonnen uit de tampon van een patiënt bij wie in 2014 TSS was geconstateerd.

Aanleiding, zo staat in het onderzoeksrapport te lezen, is dat de materiaalsamenstelling van tampons de afgelopen jaren nogal is veranderd terwijl vergelijkbare studies decennia oud zijn. En dat in deze onderzoeken geen menstruatiecups zijn meegenomen, terwijl in de literatuur inmiddels één geval van TSS in verband met een siliconen cup is beschreven. Een nieuwe evaluatie dus. En dan vooral van de Amerikaanse studie uit 1994 van microbioloog Philip M. Tierno en Bruce A. Hanna, waarin tampons van katoen, rayon en polyester (of een combinatie daarvan) en menstruatiecups van latex en thermoplastisch elastomeer op het risico op TSS werden vergeleken. Uit die studie bleek dat katoenen tampons minder risico op TSS geven dan de synthetische varianten.

In het Franse onderzoek werden tampons van katoen, viscose, rayon (of een combinatie daarvan) en cups van thermoplastisch polymeer (TPE) en siliconen vergeleken. De conclusie is nu dat het materiaal van de tampon niet veel invloed lijkt te hebben. Biologisch katoen is volgens de onderzoekers niet per se veiliger dan tampons waarin bijvoorbeeld ook rayon is verwerkt. Opvallende andere bevinding: in vergelijking met tampons zouden cups een iets hoger risico op TSS geven.

De verklaring die daarvoor wordt gegeven is dat met een menstruatiecup ook zuurstof in de vagina wordt ingebracht, wat de bacteriegroei zou stimuleren. Om die reden zou je het beste een zo klein mogelijke cup kunnen gebruiken. De studie toonde aan dat drie keer omspoelen van de cup niet voldoende was om de bacterie te verwijderen, omdat de Staphylococcus aureus zich als een biofilm aan de cup zou hechten.

Kleine geruststelling: TSS komt zeer zelden voor. Het gaat om 3 tot 15 gevallen per 100.000 menstrueerders per jaar

Saillant detail: in 2017 ontstond reuring toen onderzoeksleider Lina de resultaten van zijn onderzoek – dat toen nog niet was afgerond – alvast naar buiten bracht. Deze zogenaamde ‘preliminary results’ leidden tot complottheorieën. Biologische tampons en menstruatiecups veroveren de menstruatiemarkt immers in rap tempo. Was dit misschien een poging die opmars een halt toe te roepen?

Er is een niet onbelangrijke kanttekening bij de Franse studie: deze is uitgevoerd in een laboratorium. Het is niet gezegd dat Staphylococcus aureus bacteriën en TSST-1 in real life (lees: in het lichaam van een menstrueerder) dezelfde expansiedrift laten zien. Daar wacht immer een leger goede bacteriën om schadelijke bacteriën in toom te houden. Met het afweersysteem is in deze studie geen rekening gehouden. Om een écht goede inschatting van de risico’s te kunnen maken is aanvullend onderzoek nodig. Tot die tijd komt het – zoals altijd – aan op je gezonde verstand. En op een gezond vaginaal klimaat natuurlijk. Iets waar je met je productkeuze en de manier waarop je producten gebruikt wel degelijk invloed op kunt uitoefenen.

Speel op safe

• Verwissel je tampon zodra deze is verzadigd. Op dagen dat je hevig(er) ongesteld bent, wissel je vaker. Check dit door zachtjes aan het touwtje te trekken. Voel je beweging, dan is het tijd voor een wisseltruc.
• Houd een tampon, sponsje of menstruatiecup nooit langer in dan de maximale tijd die op de verpakking staat aangegeven.
• Gebruik een tampon die zo klein mogelijk is, die een laag absorptievermogen heeft en die niet pluist.
• Als je ’s nachts een inwendig product gebruikt, breng dat dan in vlak voordat je naar bed gaat en verschoon meteen nadat je wakker wordt.
• Gebruik niet alleen menstruatieproducten voor inwendig gebruik, maar wissel zo nu en dan af met (wasbaar) maandverband of menstruatieondergoed.
• Bewaar tampons niet in een warme en natte badkamer. Gebruik ze niet als de wikkel is beschadigd. Ook tampons hebben een maximale houdbaarheidsdatum. Bewaar ze geen jaren.
• Steriliseer je menstruatiecup voor en na elke menstruatie, zoals in de gebruiksaanwijzing staat aangegeven.
• Investeer in cups van goede kwaliteit, gemaakt van medisch gecertificeerde siliconen. Check de cup geregeld op beschadigingen, daarin kunnen zich bacteriën ophopen.
• Spoel de cup tussentijds goed schoon met water. Reinig ook de gaatjes goed. Gebruik eventueel een speciale wasgel of reinigingsdoekjes van de cupleverancier.
• Was je handen niet alleen na het inbrengen van een menstruatiecup, sponsje of tampon (met of zonder inbrenghuls), maar ook ervoor. De Staphylococcus aureus bacterie kan namelijk overal op je lichaam zitten, ook onder je nagels en op je handen.

De kans dat het misgaat is minimaal, maar als het fout gaat spreekt dat tot de verbeelding. In 2013 werd een 16-jarig Belgisch meisje wereldnieuws toen ze stierf aan de gevolgen van TSS, in 2017 overleed een eveneens 16-jarig meisje tijdens een schoolkamp in Canada. In 2015 zocht het Amerikaanse fotomodel Lauren Wasser de media op. Zij verloor in 2012 haar rechteronderbeen door TSS en sleepte fabrikant Kotex voor de rechter omdat de waarschuwing op de verpakking niet duidelijk genoeg zou zijn. Het bekendste mannelijke slachtoffer van TSS is poppenmaker Jim Henson, bekend van onder meer The Muppets en Sesame Street. Hij overleed in 1990.

Voor het risico op TSS wordt op elk pakje tampons gewaarschuwd. Dat is samen met de vermelding van het absorptievermogen ongeveer de enige verplichting die fabrikanten hebben ten aanzien van een ingrediëntenlijst of bijsluiter. Dat je tampons niet te lang moet inhouden, weet iedereen zou je denken. Probleem is alleen dat niet iedereen over voldoende menstruatieproducten kan beschikken. Denk aan vrouwen in ontwikkelingsgebieden, vluchtelingen, daklozen en gedetineerden. In Amerikaanse gevangenissen zijn tampons soms onbetaalbaar, met allerlei gezondheidsrisico’s, waaronder een grotere kans op TSS, als resultaat. De VS kampen momenteel sowieso met tamponschaarste. Niet verkrijgbaar of niet betaalbaar: menstruatiearmoede – ofwel achterstand omdat je je menstruatie niet op een gezonde manier kunt managen – komt overal in de wereld voor.

Foto: Shutterstock.

Period! is een onafhankelijk, online magazine over de menstruatiecyclus. De informatie op Period! vervangt geen medisch consult. Raadpleeg bij medische klachten altijd een arts. In redactionele artikelen kom je soms affiliatielinks tegen. Gesponsorde samenwerkingen vind je in de categorie Spotlight. Heb je vragen? Kijk dan even op onze contactpagina.

Gerelateerde artikelen:
Groen menstrueren: hoe nieuw is dat eigenlijk?
10 Dingen die je een keer met je maandverband zou moeten doen
Woord van het jaar: menstruatiearmoede
Hebben menstruatieproducten ook een uiterste houdbaarheidsdatum?